|
دەوڵەت و ئاین حیکمەت هەڵەبجەیی
|
ئاین وەک ئایدیایەک، لە کاتی قەیرانەکاندا دەوڵەت پیاچوونەوەی بۆ ئەکات .
ئاشکرایە قەیران دووچاری سیستمی سەرمایەداریی جیهانی بووە بە گشتی. وە لەگەڵ ئەوەی ئەو قەیرانە گشتیانە وەک دەردێک، لە ووڵاتە پیشەسازیە هەر پێشکەوتووەکانەوە بڵاودەبێتەوە بە جیهاندا، بەڵام دەرئەنجامەکانی بەتایبەتی، لە ووڵاتانی خۆرهەڵاتدا بەچڕی، تەنانەت لە خەڵکی زۆر سادەوە هەست دەکرێت. ئەم قەیرانەش بۆتە هۆی ئەوەی دەوڵەت زیاتر لە جاران، بکەوێتەوە بەکارهێنانی توندو تیژی و سەرکوتکاری، لەگەڵیشیا ئایدیۆلۆژیاکانی بخاتە گەڕ. وە ئەگەرچی ئاین دیاردەی کۆمەڵگا کۆنەکانەو مێژووی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی کۆیلایەتی و هەر لەو چەرخانەیشەوە، ئاین و دەوڵەت جەستەیەک بوون و لێک جیانەکراونەتەوە، بەڵکو پڕ بە باڵای یەکتر بوون، هێزی یەکتر بوون، بەجۆرێک کە ئاین دەوڵەتیشی وەک دیاریی یەزدان و ئاسمان ناساندووە. ئەمەیش هەر لە سەرەتاوە، پیرۆزیەکی بە دەوڵەت بەخشیوە، بەتایبەت لەو سەردەمانەدا کە شەریعەت یاسا بووە، وە دەوڵەت وا ناوبراوە کە کۆمەڵگا بوونی نیە بەبێ ئەو ڕێکخستنە. وە ئیتر ئەم دیاریە ئاسمانیە، هەموو دەسەلاتێکی بۆ دەستەڵاتدارانی دەوڵەت گێڕاوەتەوە، هەموو زەبروزەنگ و فەرمانێک ڕووبەڕووی دەوڵەت کراوەتەوە، بە ئاستێک کە ئاین مافی موڵکدارێتیی وەک مافێکی ئاسمانی ناساندووە. ئاین ڕایگەیاندووە ئەو مافە تەنها بۆ خاوەن کۆیلەو دواتریش دەرەبەگەکانە.
لەگەڵ گۆڕانی سیسمی بەرهەمهێناندا، دەوڵەتی برجوازی، کۆتایی بە بەڕێوەبردنە کۆمەڵایەتیە ڕەهاکەی دەرەبەگایەتی هێنا، ئەو بەڕێوەبردنەی لە ئاینەوە، بە دەستەڵاتێکی ئاسمانی ناودەبرا. دەوڵەت فۆرمێکی نوێی وەرگرت، بەڵکو لەگەڵ وەختدا بووە دەوڵەتێکی بێ دین، ئەتێئیست، سیکۆلار. هەر ئەو گۆڕانکاریە مێژوویەش، بناغەی پیاچوونەوەی دانا بە هەموو ڕەخنە کۆنەکاندا لە دەوڵەت. وە ئیتر هەر لەوێوە، ڕەخنەی تیۆلۆژیی دەوڵەت، گۆڕرا بە ڕەخنەی سیاسیی دەوڵەت، بە ڕەخنەی خودی دەوڵەت خۆی، نەک ئەم یان ئەو فۆرمی، گۆڕرا بە ڕەخنەی جەوهەری دەوڵەت نەک شێوە سیاسیەکانی.
وە لەگەڵ ئەوەی لەڕووی مێژوییەوە، دەوڵەتی عەلمانی، سیکۆلار، ڕۆڵی ئاینی لە دەوڵەت دوورخستەوە، بەڵام ئاین وەک دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی، لە هەموو شێوەیەکی دەوڵەتدا، جێگایەکی بەرزی داگیر کردووە، وە ئەو پێگە کۆمەڵایەتیەی وون ناکات هەتا دەوڵەت لەبووندابێت. وە هەردووکیشیان، دەوڵەت و ئاین، دواین پەناگای پاشماوەی تەواوی داب و نەرێتە کۆنەکانن، بۆیە دەوڵەت، بە سیکۆلارەکانیشیانەوە، هەمیشە دەستێکی بە ئاینەوەیە. خودی دەوڵەت خۆی، لە موڵکدارێتی تایبەتیەوە هاتووە. ئاینش ئەو ئایدیۆلۆژیایەیە کە دان بە بوونی ئەبەدیەتی موڵکدارێتی تایبەتیدا دەنێت، ئەوەش بۆ خۆی، داننانە بە ئەبەدیەتی دەسەڵاتی دەوڵەتدا. دەوڵەت سەروەرێتیە بەسەر کۆمەڵگاداو ئاین دان بە پێویستیی هەمیشەیی ئەو سەروەرێتیەدا دەنێت. ئاین لە هیچ سەردەمێکدا، کۆمەڵگایەکی بێ دەوڵەت نابینێت. بۆیە دەوڵەت بە هەموو فۆرمە جیاوازەکانیەوە، لە ئاینیەوە تا سیکۆلار، بڵندگۆکەیان داوەتە دەست پیاوانی ئاین بۆ وەعزی دینی و هێشتنەوەی مەراسیمی ئاینی و بەرزڕاگرتنی پیرۆزیەکان، بە تایبەت ئەمە لە سەردەمی قەیرانەکاندا کە هەژاری و بێکاری زیاد دەکات، جەنگ و برسیتی دادەکەوێت. دەوڵەت لەوکاتانەدا، ئاینی پێویستە بۆ پاکانە بۆ دەوڵەت و سیستمە ئابوریەکەی. ئاین ئەو دیاردانە دەگێڕێتەوە بۆ دەرەوەی زەوی، وە سیستمی ئابووری و دەسەڵاتی دەوڵەتی لێدەکاتە دەرەوە. لەوکاتانەدا دەوڵەت، پێویستی بەوەیە پیاوانی ئاین بکاتە دەم ڕاست بۆ پاساودانی ئەو دەردە کۆمەلایەتیانەی دەوڵەت گیردەخوات بە دەستیانەوە.
بەڵام لەکاتێکا دەوڵەت گیرۆدەی دەستی قەیرانە ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتیەکانی دەەبێت، ئەوکاتە دەردەکەوێت ئاینش هەر سیاسەتە، ئایدیایەکی دەوڵەتە، لە کاتی کێشە ئابووری و کۆمەڵایەتیەکاندا، بەکاردێت بۆ پاراستنی دەوڵەت لەو مەترسیانەی ڕووبەڕووی دەبێتەوە. ئەوەتا بە بەرچاومانەوە، لە ئێران و عێراقدا، نوێنەرە ئاینیەکانی دەوڵەت، لە بڵندگۆکانیانەوە هاوار دەکەن، بانگەواز دەکەن بۆ هێور کردنەوەی جەماوەرێکی هەژارو تووڕە، بەڵام هەرگیز ناتوانن بە گووتە ئاینیە کاریگەرەکانیان، ئەو جەماوەرە شۆڕشگێرەو شەپۆلە شۆڕشگێڕیەکانی دامرکێننەوە کە هەروەک لافاو ئەو بۆچوونە ئاینیانەی دەوڵەت ڕائەماڵێت کە کراوەتە بەربەست لەبەردەم هەموو جووڵانەوەیەکی جەماوەریدا. وە لەگەڵ ئەوەی دەوڵەت ساڵانێکی زۆر بە نۆژەن کردنەوەی ئاینەوە خەریک بوو، بەڵام مێژوو سەلماندی، ناکۆکی و ململانێکانی نێو کۆمەڵگا، نە لە ئاینەوە هاتووەو نە ئاینش ئەتوانیت بەریان پێبگرێت. بەکارهێنانیشی لەلایەن دەوڵەتەوە، هیچ نیە پەلەقاژێ و ناچاری نەبێت. جووڵێنەری ئەو ناکۆکیانە، جیاوازیە چینایەتیەکانن نەک ئاین، قووڵبوونەوەی قەیرانەکان و گەشەی ناکۆکیە چینایەتیەکانە، ئەو ناکۆکیانەی لەسەر زەوین و ئاینش دابڕاو نیە لەو ڕێڕەوە مێژووەی ئەو ناکۆکیانە دەهێنێتە بوون. کێشەکەش ئاین نیە، ئیتر با بە ملیۆنەها کەس باوەڕدار بن یان ئەتێئیست. کێشە سیستمی سەرمایەداریە کە تادێت لە هەموو شوێنێکی جیهاندا، لە کێشە کۆمەڵایەتیەکان زیاد ئەکات. وە ئەگەر ساویلکانە گووتمان کێشەکە لە عێراق و ئێران ئاینە، ئەوکاتە ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە دەبینەوە: ئەی کێشەکە بە هەمان پێشینەی کۆمەڵایەتیەوە لە شیلی و جەزائیرو لوبنان و میسرو فەرەنساو ئیسپانیا، چیەو لە کوێوە سەرچاوە دەگرێت؟ کێشەکان کێشەی کۆمەڵگان و دەوڵەتیش نەک هەر چارەسەریان نادۆزێتەوە، بەڵکو بوونی خۆی بەشی هەرە گەورەی ئەو کێشانەن. بنچینەی دەردە سەرەکیەکە لەم ڕۆژگارەدا کە قووڵبوونەوەو فراوان بوونی قەیرانەکانن، لە دەوڵەتە عەلمانیەکانی ئەوروپاو ئەمریکاو ڕووسیاو چینەوە دادەکەوێت نەک هەر لە ووڵاتە ئیسلامیەکانەوە. ئاینش لەوێدا، دەزگایەکی دونیاییە، بەشێکی بەکردەوەیە لەژیانی سیاسی کۆمەڵگا، لە دەوڵەت، لە موڵکداریتی تایبەتی. واتە هەتا دەوڵەت بەبنەما ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسیەکەیەوە لەبووندا بێت، ئاین بوونی پارێزراوە وەک ئایدیۆلۆژیای چینی سەروەر. لە کاتی قەیرانە ئابووریەکانشدا، ئاین خۆی، وەک پەناگای هەژاری و کەمدەرامەتی و بێدەسەڵاتی، گەشە دەکاتەوە، دەوڵەتیش هەموو هێزێکی ماددی بەکاردەهێنێت بۆ گەشانەوەی هێزە ڕۆحانیەکان و ئایدیا مردووەکان و تارماییە مەترسیدارەکان، وە جنۆکەو زانکۆ دەخاتە ڕیزی یەکتر بۆ ژیانەوەی هەرچی بەسەرچووە لە مێژوودا، ئەمەش بەجۆرێک کە لەگەڵ سەمت و ڕەوتی دەوڵەت خۆی بگونجێت، واتە هەرکات پێویست، بە دەوڵەت زمانە سیاسیە لووسەکەی، چەندان جوانکاری لە ڕوخساری ئایندا ئەکات.
بە پێچەوانەوە، جەماوەر لەگەڵ دەردەسەریەکان و تێکەڵ بوونی بە ئەزمونە مێژوییەکان، زۆر دەمێکە لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عەلمانیدا، هەموو باوەڕێکی بەو بەیت و بالۆرانە وون کردووە، ڕەخنەکانیشیان لە هەڵوێستەکانیاندا دژی دەوڵەت، خۆی وێنا دەکات. وە ئەگەر لەدیدەی مێژووەوە، وە بە مەنهەجێکی ماتریالیستیەوە بڕوانینە دەوڵەت، ئەبینین لەمێژە دەوڵەت گەشتۆتە ترۆپکی کامڵ بوونی، واتە دەوڵەتی عەلمانی (سیکۆلار) و دیموکراسی کە لە باڵاترین فۆرمیدایە، نەیتوانیوە هیچ گرفتێکی کۆمەڵایەتی چارەسەر بکات. وە دەوڵەت هەروەک گیانی سەرمایەداریە. فەلسەفەی سیاسیش، بە ئاینیشەوە، زمان حاڵی ئایدیاکانی دەوڵەتە بۆ نیشاندان و دەرخستنی بنەماکان دەوڵەت بە شێوەیەکی چەواشەکارانە. دەوڵەت پەنا ئەبات بۆ هەموو جۆرە دیاردەو ئایدیایەک کە خزمەتێکی پێبگەیەنێت؛ نەک هەر ئایدیای ئاینی، بەڵکو ئایدیای چەپەکانیش. بۆیە سەیر نیە هەر لەخودی دەوڵەت خۆیدا، چەندەها کەرت و حیزب و لقی دینی جێگایان بۆتەوە، بە مەسیحی و ئیسلامی و چەپەوە. وە ئەگەر دەوڵەت ئەم هەموو ئایدیایانەی بۆ پاراستنی خۆی پیویست بێت، ئەوا ژیان سەلماندوویەتی کە هیچیان بە فریای نکەوتوون، وە هێرش بۆ سەر دەوڵەت هەر بەردەوام دەبیت تا لەناوچوونی، هەتا تەخت کردنی. ئەوەتا لەگەڵ هەموو قەیرانێکدا، ڕقی جەماوەری چەوساوە ئەستوورتر دەبێت لە دەوڵەت، ئیتر با دەوڵەت هەموو ئایدیاکان تێکەڵ بکات بە یەکداو هەریەکەیان بە جۆرێک بەکار بهێنێت بۆ خزمەتی خۆی و پاراستنی سەروەرێتی. ئەو سەروەرێتیە هەمیشە لەژێر هەڕەشەدایە هەتا دەوڵەت مابێت.